مزاج :گرم و خشک
خاصیت :تند و تیز ، زداینده ، خشکاننده ، لطافت بخش است و با ملایمت گرمی می دهد .
آرایش :بیخ هزار گوشان با گاودانه و شنبلیله پوست بدن را صاف و پاک می کند و لکه ها و اثرهای زشت و سیاه را که بقایای زخم باشد می زداید .
اگر هزار گوشان با روغن بپزد تا بکلی از هم بپاشد ،لکه های زشت و خون خشک شده زیر چشم را می زداید .
ورم و جوش :بیخش زگیل ها و جوش های شری را ریشه کن می کند .
زخم :ضماد بیخ هزارگوشان با نمک داروی زخم پلید است .
هزارگوشان را در مرهم های گوشت خوار به کار می برند .
ثمر آن را بر گری چرکین و خشک بمالند مفید است و پوست می اندازد .
مفاصل :ضماد بیخش که با آب انگور کهنه باشد تکه استخوان ها را بیرون می آورد .
هرروزه مقداری از آن خورده شود علاج فلج است .خوردن و مالیدنش دوای گسستگی ماهیچه است .
سر :به مدت یک سال هر روز مقدار هزار گوشان خورده شود صرع و بیماری کم هوشی و سرگشتگی را شفا می دهد . اما گاهی می شود که سبب درهم شدن عقل می گردد .
سینه :از هزارگوشان و عسل ، لیسیدنی سازند داروی خناق و بد نفسی و سرفه و پهلودرد است .
افشره اش را با گندم نپخته بخورند شیر پستان افزایش می یابد .
اندام های غذا :جالینوس فرماید :خوردن جوانه های نوبر آمده هزار گوشان که کمی تلخ و تند است ، به سود معده می باشد .
اندام های راننده :مغز (قلب )هزارگوشان را در نخستین مرحله پیدا شدن کامل یا پخته بخورند بول را ریزش می دهد .شکم را روان می کند .
در آب پزش بنشینند زهدان را تنقیه می کند .افشره اش بلغم را بیرون می آورد .برای طحال داروی خوبی است و اگر در روغن بپزند داروی بواسیر پیزی است .
در آب پز هزارگوشان بنشینند یا آب پزش را بر ورم بریزند ورم ها را از بین می برد و مشیمه را بیرون می آورد .
زهرها :کمی از بیخش پادزهر مارگزیدگی و سایر حشرات موذی است .

رنگ میوه آن طلایی و رنگ چوبش شبیه یاقوت است .هل بوی خوش دارد . نوع اول آنکه طلایی رنگ ، شاداب ، تلخ مزه ، خوشبو است و از همه بهتر است . دردرجه دوم آنچه چوبش سبزرنگ است و کم بو و در جاهای مرطوب می روید و از قسم سوم هرآنچه رنگش به سفیدی و سرخی گرایش دارد و پرمایه ، صاف ، گسترده ، بی پیچ و خم ، برهم آمده ، زبان سوز ، تند مزه و دیر شکن است بهتر است .
مزاج :گرم و خشک
خاصیت :نازک می کند ، می رساند ، قبض است و قوتش با قوت سوسن زرد برابر است .
دمل و جوش :ورم گرم را می رساند .
مفاصل :نقرس داران از آب پز هل بنوشند یا در آن بنشینند فایده می بینند .
سر :سردرد دنبال دارد و خواب آور است .
برخی گویند اگر بر پیشانی بمالند سردرد را درمان می کند .
چشم :آب پزش درمان رمد گرم است .
سینه :ورم سرد حجاب حاجز را بر طرف می نماید .
اندام های غذا :بند آمدگی های راه کبد را باز می کند و آب پزش را در بیماریهای کبد می خورند .هل زود هضم تر از سوسن زرد است .
اندام های دفعی :حیض و بول را روان می سازد . درد زهدان و زخم زهدان را بر طرف می نماید .کسی که درد گرده دارد در آب پزش بنشیند و زنی که زهدانش بیمار است آب پزش را بخورد در ورم درونی مفید است .
زهرها :ضماد هل و ریحان پادزهر نیش کژدم است .

چندین گونه است زرد نارسیده ، هلیله سیاه هندی که رسیده و چاق تر از نارسیده است .
هلیله کابلی از همه قسم های هلیله درشت تر است .
هلیله چینی هم هست که از همه باریک تر و ریزتر و سبک تر است .
بهترینش زرد بسیار ،زرد مایل به سبز سنگین وزن و پر مایه و سخت است .
هلیله کابلی هر آنچه پر گوشت تر و سنگین تر است و در آب فرو نشیند و رنگش به سرخی بزند بهتر است .
از هلیله چینی هر آنچه نوک دارد خوب است .
مزاج :می گویند هلیله زرد از سیاه آن گرم تر است . می گویند هلیله هندی کمتر از هلیله کابلی سرد است .همه ی هلیله ها سرد و خشکند .
خاصیت :همه انواعش در بیماری مراره مفید است .
آرایش:هلیله سیاه رنگ و رو را زرد می گرداند .
دمل و جوش :همه انواع هلیله در معالجه جذام مفیدند .
سر :هلیله کابلی دوای سردرد است و حواس و هوش و عقل را نیرو می دهد .
چشم :هلیله زرد در سست شدن جسم معالج است و اگر در چشم بکشند مواد سیلانی را قطع می کند .
سینه :خوردن آن تپش و علت ناشی از ترس را درمان می کند .
اندام های غذا :هلیله عموماً و به ویژه دو نوع سیاهش و علی الخصوص پرورده مربای آنها تقویت معده می کنند ،سستی معده را از بین ببرند ، معده را دباغ می دهند ،تنقیه می کنند ، خشک می نمایند و کمک هضم طعام هستند . هلیله زرد باغ خوبی برای معده است .اما هلیله چینی در این عمل از کابلی ناتوان تر است .هلیله کابلی نوعی دل بهم خوردن به دنبال دارد . ولی در علاج استسقا سودمند است .
اندام های دفعی :هلیله های کابلی و هندی با روغن زیتون بجوشند شکم را بند می آورند .
هلیله زرد برای بیرون راندن صفرا و بلغم اندکی خوب است .
هلیله سیاه سودا را بیرون می آورد و در علاج بواسیر مفید است .
هلیله کابلی سودا و بلغم را خارج می کند و می گویند داروی قولنج است .
تب ها :هلیله کابلی در علاج تب های کهنه مفید است .

بعضی گویند همان حسن الحمار (گل قاصد )است که آن را شنجار هم می نامند .گیاهی است دارای کرک و خاردار .زبر و سیاه رنگ . برگهایش زیاد و به ساقه چسبیده .بیخ آن به ستبری انگشت و بسیار سرخ رنگ است و اگر در تابستان به آن دست بزنند دست را رنگ می کند . آرایش :با سرکه بر لک و پیس بمالند مفید است و آن را بکلی از بین می برد . در معالجه پوست پوست شدن بدن بسیار مفید است و برگش از بیخ آن کم تأثیرتر است . دمل و جوش :مخلوط با آرد کشک باد سرخ را از بین می برد . زخم و قرحه :با موم مخلوط می کنند و برزخم می گذارند مفید است و به ویژه برای سوختگی آتش بسیار سودمند است . اندام ها ی غذا :ریشه اش معده را دباغی می کند . آن را بجوشانند و با عسل آب رقیق بخورند در مداوای یرقان و درد طحال سودمند است . اندام های دفعی :آن را در عسل آب بجوشانند یا با عسل آب بخورند درد کلیه و سنگ کلیه را از بین می برد . خلط های مراری را تحلیل می برد .ریشه زرد آن برگ همراه زوفا و خردل کرم ها را می کشد و بیرون می راند . تب ها :پخته بیخ این گیاه با عسل آب تب های مزمن را از بین می برد . زهرها :پخته میوه سرخ و برگ زرد را بجوند و بر حشره موذی تف کنند می کشد .در مارگزیدگی نیز سودمند است .

شاید بتوان گفت كه مزاج شناسی مهمترین بخش در فهم طب سنتی ایران و هم چنین طب اسلامی است. برای اینكه با اهمیت این موضوع بیشتر آشنا شوید لطفا به مقدمه زیر توجه فرمایید:

همواره تفاوت بین افراد توجه ما را به خود جلب می‌كند، برخی نوزادان زردی می‌گیرند برخی نمی‌گیرند، برخی بچه‌ها غذا خوب نمی‌خورند و برخی برعكس خیلی خوش اشتها هستند بعضی لاغر و بعضی درشت اندامند، برخی افراد شجاعند و برخی ترسو عده‌ای زود عصبانی می‌شوند و عده‌ای خیلی صبور و آرامند، برخی سخاوتمند و ولخرجند وعده‌ای برای یك ریال هم حساب و كتاب دارند، بعضی قدرت حافظه بالایی دارند و گروهی هم مرتباً مطالب را فراموش می‌كنند، یكی خواب سبك دارد و دیگری خواب سنگین یكی تند و تیز و پرانرژی است و دیگری كند كم انرژی عده‌ای به محض خوردن یك عدد خیار دچار دل درد می‌شوند و برخی هم می‌توانند نیم كیلو خیار را بدون ناراحتی میل كنند، یك نفر با خوردن كمی دارچین دچار خارش می‌شود و دیگری غذاهای خود را پر از ادویه می‌كند و مشكلی هم پیدا نمی‌كند، برخی با خوردن یك عدد خرما بدنشان جوش می‌زند و عده‌ای دیگر ممكن است یك بشقاب خرما بخورند و یك عدد جوش هم در چهرشان ظاهر نشود، برخی پوست خشك و عده‌ای پوست مرطوب و لطیف دارند، برخی مرتباً از اطرافیان خود اشكال می‌گیرند و به مسائل جزئی فكر می‌كنند، ولی عده‌ای به راحتی از كنار مسائل جزئی می‌گذرند، لازمه شناخت راز این تفاوت‌ها و نحوه اصلاح یا كنار آمدن با آن‌ها درك درست بحث مزاج شناسی است.

حكما معتقد بودند كه انسان، حیوان، گیاه و ... همه از چهار عنصر یا ركن اصلی تشكیل شده‌اند، یعنی هر چیزی از تأثیر این چهار ركن بر روی هم و ایجاد یك كیفیت جدید ایجاد می‌شود. این چهار ركن عبارتند از آتش، هوا، آب و خاك

1) آتش: طبیعت آتش گرم و خشك است، در گرمی آتش بحثی نیست، برای درك خشكی آن كافیست توجه كنیم كه تأثیر آتش بر رطوبت‌ها چگونه است، شما وقتی یك جسم مرطوب را حرارت می‌دهید خشك می‌شود، آفتاب وقتی به زمین باران خورده می‌تابد زمین را خشك می‌كند، لذا می‌گویند آتش گرم و خشك است.

2) هوا: طبیعت هوا گرم تر است این هوا شامل بخارات و گازهاست مثلا شما وقتی آب را حرارت دهید بخار می‌شود، بخار آب نسبت به خود آب از سطح انرژی بالاتری برخوردار است، بناراین هوا نسبت به آب گرم تر است.

3) آب: طبیعت آن سرد و تر است، تر بودن و رطوبت آن كه واضح است و از توضیح بالا مشخص شد كه آب نسبت به هوا سردتر است.

4) خاك: طبیعت آن سرد و خشك است، برای تبدیل سنگ معدن آهن به مایع، باید با حرارت زیاد آن را ذوب كنیم یعنی خاك نسبت به آب سرد و خشك‌تر است وقتی همین خاك را حرارت می‌دهیم و ذوب می‌كنیم گرم‌تر شده و روان یعنی مایع می‌شود.

تذكر: توجه داشته باشید كه در تر بودن، خاصیت سیالیت و انعطاف نیز می‌تواند مورد نظر باشد، آب و هوا را به شكل‌های مختلفی می‌توانید درآورید، هوا و آب به شكل ظرف خود در می‌آیند اما خاك و آتش این چنین نیستند، البته توضیحات فوق جهت نزدیك شدن مطلب به ذهن خواننده است والا توضیحات فلسفی دارد كه خارج از بحث ما است.

از تأثیر اركان چهار گانه بر هم به ترتیب زیر مزاج‌های مختلف ایجاد می‌شود.

1- گرم و خشك (آتش) + گرم و تر ( هوا) = گرم ( خشكی و تری یكدیگر را خنثی می‌كنند).

2- گرم و خشك (آتش)+ سرد و تر (آب) = معتدل ( گرمی و سردی خشكی و تری یكدیگر را خنثی می‌كنند)

3- گرم تر (هوا) + سرد و تر (آب) = تر ( گرمی و سردی یكدیگر را خنثی می‌كنند)

4- گرم و تر (هوا)+ سرد و خشك (خاك) = معتدل

5- سرد و تر (آب)+ سرد و خشك (خاك) = سرد

6- گرم و خشك (آتش) + سرد و خشك (خاك) = خشك

تا كنون پنج مزاج گرم، سرد، خشك، تر و معتدل ایجاد شد، حال در نظر بگیرید كه هر یك از این اركان چهارگانه بر ركن مقابل خود غلبه پیدا كند به عنوان مثال صد واحد آتش و یك واحد آب بر هم اثر بگذارند، آتش غلبه كرده و اثری از آب باقی نمی‌ماند و مزاج حاصله همان طبع آتش یعنی گرم و خشك خواهد بود، لذا چهار مزاج دیگر معادل طبع عناصر (اركان) چهارگانه حاصل می‌شود كه عبارتند از گرم خشك ، گرم و تر، سرد و تر، سرد و خشك.

1- لمس: گرمی و سردی پوست در لمس نشانه گرمی و سردی مزاج است، نرمی پوست نشانه رطوبت و زبری و سختی پوست نشانه خشكی مزاج است، البته این‌ها به شرطی صحیح است كه لمس كننده معتدل باشد یا در قیاس با پوست معتدل راجع به مزاج لمس شونده قضاوت كند. 2- چاقی و لاغری: لاغری نشانه خشكی و چاقی نشانه رطوبت است، درشتی اندام و گوشت فراوان در افراد دموی ( گرم و تر) دیده می‌شود و چربی در بدن نشانه سردی و تری است، لذا لاغرها صفرای و یا سوداوی هستند. 3- مو: زیادی مو رشد سریع و رنگ سیاه آن دلیل بر گرمی مزاج است، كمی مو و رنگ روشن آن دلیل بر سردی و مجعد بودن نشانه خشكی و موی صاف نشانه رطوبت است. 4- رنگ بدن: سفیدی رنگ پوست بدن دلیل بر سردی مزاج و سرخی و گندم‌گونی آن دلیل بر گرمی مزاج است، زردی نشانه گرمی، رنگ بادنجانی ( تیره بی‌روح و غیر درخشان) دلیل بر سردی و خشكی، رنگ گچی سربی نیز دلیل بر سردی مزاج است. 5- وضعیت اعضاء بدن: فراخی سینه، عروق برجسته و نبض قوی و درشتی مفاصل نشانه حرارت است و خلاف این‌ها نشانه سردی است. 6- تأثیر گرفتن از سردی و گرمی، تری و خشكی: افراد گرم مزاج تحمل گرما را ندارند و در هوای خنك راحت‌ترند، همچنین غذاهای گرم مثل ادویه با آنها سازگاری ندارد، ممكم است با خوردن كمی دارچین خارش بگیرند یا با خوردن چند خرما جوش بزنند، برعكس سردمزاجان به غذا و هوای گرم بیشتر علاقه دارند، مایل به شیرینی و گریزان از ترشی سردی‌ها بوده و و با خوردن ترشی‌ها ممكن است هنگام خواب، آب از دهانشان خارج شود. 7- افعال: افراد سرد مزاج در شروع یك كار مشكل دارند و به اصطلاح دیر گرم می‌شوند، اما گرم مزاجان كارها را بسرعت شروع می‌كنند، گرمی مزاج گاه باعث شتاب زدگی و عجول بودن می‌گردد و این افراد ممكن است ثبات رأی نداشته باشند خشمگین شدن هم از علامات گرمی مزاج است اما سرد مزاجان برعكس افرادی آرام و صبور هستند. 8- فضولات دفع شده: موادی كه به صورت عرق،ادرا، مدفوع و ... از انسان دفع می‌شود، می‌تواند نمایانگر حرارت و برودت مزاج باشد، این مواد در صورتی كه پُر رنگ و دارای بوی تند باشند نشانه حرارت مزاج و در صورتی كه كم رنگ و بی‌بو باشند نشانه سردی مزاج می‌باشد. 9- خواب و بیداری: زیادی خواب نشانه سردی و یا رطوبت است، كم‌خوابی معمولا ناشی از گرمی و یا خشكی مزاج است. 10- وضع روحی- عصبی: قوت، سرعت و كثرت افعال مربوط به روح و اعصاب و نشانه گرمی است، مثلا گرم‌مزاجان پرحرف هستند و با سرعت بیشتری صحبت می‌كنند در حالی كه سرد مزاجان خیلی آهسته آرام شمرده صحبت می‌كنند و كم حرف‌ترند، قدرت یادگیری و حافظه در گرمی مزاج بهتر می‌شود، یبوست باعث ثبات رأی و رطوبت باعث انعطاف پذیری می‌شود، سردی مایه ترس و گرمی مایه شجاعت است.

الف - خصوصیات جسمی: غالباً این افراد لاغر اندام هستند، رنگ چهره و سفیدی چشم آنان به زردی می‌زند، پوستی گرم و خشك دارند، گرمایی هستند تحمل فصل تابستان را ندارند، عطش زیاد دهانی خشك دارند، بهترین فصل برای ایشان فصل زمستان است، كم خواب هستند، تمایل به خوردنی ترشی‌ها مثل لواشك و سركه و همچنین میوه‌های سرد مثل خیار كاهو دارند به خوردن خوراكی‌های شیرین كمتر تمایل نشان می‌دهند.

ب – خصوصیات روانی: زود عصبانی شده و زود هم آرام می‌شوند، افرادی پرجنب و جوش، پر انرژی، باهوش و پر حرف هستند.

نكته: اگر همسر شما صفراوی مزاج است در فصل تابستان مخصوصاً هنگامی كه یك غذای گرم هم خورده باشد ممكم است وقتی به خانه برگردد به شدت عصبانی باشد، مراقب باشید تا به شعله آتش او دامن نزنید، بهترین كار این است كه با یك لیوان شربت خنك یا یك بشقاب هندوانه از او استقبال نمایید، یا از كلمات محبت آمیز از او استقبال كنید، این كار شما مانند آبی است كه روی آتش بریزید و آتش صفرا را فرو نشانید، همانطور كه گفته شد افراد صفراوی خیلی زود آرام شده و از عصبانیت خود پشیمان می‌گردد.

الف – خصوصیات جسمی: غالبا این افراد درشت اندام بوده، دارای پوستی سرخ و سفید و موهای پرپشت هستند، نبض پر و قوی دارند، خواب خوبی دارند گرچه تحمل بی‌خوابی هم برایشان راحت است، این افراد نه تحمل گرمای زیاد را دارند و نه تحمل سرمای زیاد، ولی در كل تحمل سرما برایشان راحت‌‌تر است، علاقه به شیرینی ترش دارند و تقریبا همه نوع غذا را می‌خورند پوست بدن ایشان گرم مرطوب و نرم است. ب – خصوصیات روانی: انسان‌هایی شجاع و جسور بوده معمولا پیشرو و رهبر گروه می‌باشند بطور معمول انسان‌های آرامی هستند ولی سعی كنید از ظرفیت آنها سوء استفاده نكنید چرا كه هنگام عصانیت ممكن است رفتارهای مخاطره آمیز داشته باشند.

الف – خصوصیات جسمی: غالبا این افراد چاق و پر چربی هستند، پوست سفید و موهای كم پشت دارند تشنه نمی‌شوند و دهان مرطوب دارند خواب زیادی دارند، تمایل به مصرف گرمی‌ها مثل شیرینی و ادویه دارند و تمایل به خوردن سردی‌ها از جمله ترشی از خود نشان نمی‌دهند فصل زمستان فصل بدی برایشان می‌باشد.

ب – خصوصیات روانی: این افراد كم انرژی و كند هستند، معمولا صبور و آرام هستند و كمتر عصبانی می شوند.

الف – خصوصیات جسمی: این افراد اندامی لاغر دارند، خواب این افراد كم بوده و بینی خشكی دارند، به شیرینی و گرمی‌ها نسبت به سردی‌ها تمایل بیشتری دارند، بیشتر تمایل به هوای گرم دارند و در فصل بهار راحت‌ترند، فصل پائیز برای ایشان فصل نامطلوبی است. ب – خصوصیات روانی: سوداوی مزاجان افرادی دقیق، منظم، دوراندیش و محاسبه‌گر هستند. آنچه تاكنون راجع به آن صحبت شد عبارت است از مزاج سرشتی یعنی مزاجی كه از طریق ارث از پدر و مادر به فرد منتقل می‌شود، هر فرد وقتی متولد می‌شود دارای یك مزاج سرشتی است و همین مزاج برای او یك حالت طبیعی است بنابراین اگر كسی مزاج گرم و خشك، گرم وتر، سرد و خشك و سرد و تر دارد به این معنی نیست كه دچار بیماری ناشی از صفرا، سودا، بلغم یا دم است آن چیزی كه باعث بیمای است غلبه خلط دم، صفرا، سودا یا بلغم است كه در آینده به آن اشاره خواهیم كرد.